تعزیه و تعزیت، هم به معنای تسلیت گفتن به یک داغدار از مصیبت است،هم به‏ معنای اجرای نوعی نمایش مذهبی به یاد حادثه عاشوراکه‏«شبیه‏ خوانی‏»هم گفته‏ می‏شود.اما توضیح هر یک:

 

● تسلیت‏ گویی

اصل تسلیت‏ گویی به خاطر مصیبتی که بر کسی وارد شده،در اسلام مستحب است.

رسول خدا«ص‏»فرمود:«من عزی مصابا فله مثل اجره‏» هر کس مصیبت دیده‏ای راتسلیت گوید،پاداشی همانند او دارد.و نیز طبق حدیثی از امام صادق‏«ع‏»،خداوند به ‏حضرت فاطمه‏«ع‏»در سوگ شهادت حسین‏«ع‏»تعزیت گفت. از مستحبات روز عاشورا است که افراد وقتی به هم می‏ رسند،نسبت ‏به این مصیبت ‏بزرگ به یکدیگر تعزیت وتسلیت گویند.این نشانه داغداری در این فاجعه عظیم و همبستگی با جبهه شهدای‏ کربلاست.عبارتی که مستحب است در این تسلیت‏ گویی گفته شود چنین است:«اعظم‏الله اجورنا بمصابنا بالحسین علیه السلام و جعلنا و ایاکم من الطالبین بثاره مع ولیه الامام‏ المهدی من آل محمد علیهم السلام‏». در این متن تعزیت،ضمن داغداری در سوگ‏سید الشهداء،مساله خونخواهی آن امام شهید در رکاب حضرت مهدی‏«ع‏»از خداوندخواسته شده است.

سنت تسلیت‏ گویی در میان شیعه،نسبت‏ به مناسبت های دیگری که وفات معصومین‏«ع‏» پیش می‏آید رایج است و هنگام دیدار،جمله‏«اعظم الله اجورکم‏»را می‏گویند.

شبیه‏ خوانی تعزیه‏ خوانی و شبیه‏ خوانی،نمایشی است که در یک محوطه،با حضور مردم توسط چند نفر انجام می‏گیرد که در نقش قهرمانان کربلا و با لباسهای مخصوص و ابزار جنگی وهمراه با دهل و شیپور،نیزه،شمشیر،سپر،سنج،کرنا،سرنا، خنجر،زره،مشک آب واسب،ایفای نقش می‏کنند.صحنه و نمایش،بر مبنای حوادث کربلا و مقتل ها تنظیم ‏می‏شود. تعزیه، اگر بصورت صحیح و با حفظ موازین و شئون معصومین انجام شود،تاثیر مهم می‏گذارد و وسیله انتقال فرهنگ شهادت به نسلهای آینده است.

«در فرهنگ شیعه،به معنای نوحه بر امامان شهید،نزدیک قبورشان یا در خانه ‏سوگواران است که برای امام حسین‏«ع‏»نوحه می‏خوانند.در فرهنگ مردم،نمونه‏هایی ازتابوتهای سمبلیک برای کشته‏ های کربلاست.در شهرهای مختلف شیعه‏ نشین،روزعاشورا مراسم خاصی بر پا می‏کنند و هودجها و اسبهایی را راه می‏اندازند.برپایی اینگونه‏مراسم که در اماکن عمومی و مساجد و...به صورت تحریک‏ کننده حزن مردم است،«تعزیه‏»نام دارد و با لباسها و...برخی حوادث کربلا را به صورت نمایش ارائه می‏کنند.دراین مراسم،روضه‏ خوانی و نوحه‏ خوانی هم انجام می‏گیرد و کودکانی هم بعنوان‏«پیشخوان‏»برنامه اجرا می‏کنند و متنهای اجرایی اغلب به صورت شعر است.شکل تکامل‏ یافته تعزیه،جدید است.» در باره این نمایش مذهبی نوشته‏اند:«شبیه‏ خوانی یا به اصطلاح عامه‏«تعزیه‏ خوانی‏»،عبارت از مجسم کردن و نمایش دادن شهادت جانسوز حضرت حسین‏«ع‏»سید الشهدا ویاران آن بزرگوار یا یکی از حوادث مربوط به واقعه کربلا بود... شبیه‏ خوانی ناطق،ظاهرادر دوره ناصر الدین شاه در ایران معمول شد،یا اگر قبلا چیز از آن قبیل بود،در دوره‏ سلطنت ناصر الدین شاه رونقی بسزا یافت و شبیه ‏خوانهای زبردستی پیدا شدند.ظاهر آن‏که مشاهدات شاه در سفرهای خود از تآترهای اروپا در پیشرفت کار تعزیه و شبیه‏ خوانی ‏بی‏ تاثیر نبوده است‏».

«شبیه‏ خوانی و تعزیه‏ خوانی‏»سنت هنری و نمایشی اهل تشیع است‏که سیمای وجیه و معصوم قدیسین را از روزگار کهن تا به امروز در برابر دیدگان اهل معنی‏عیان داشته است.» در باره کیفیت اجرای آن و سنتها و آداب مربوط به تعزیه،تحقیقات ارزشمندی انجام‏ گرفته و آثاری تالیف شده است.در یکی از منابع آمده است:«تعزیه به احتمال قوی‏ بصورت هیئت فعلی خویش در پایان عصر صفوی پدید آمد و از همه سنتهای کهن نقالی‏و روضه‏ خوانی و فضائل و مناقب‏خوانی و موسیقی مدد گرفت و تشکیلاتی محکم برای‏خود ترتیب داد و کارگردانان ورزیده اداره آن را در دست گرفتند...تعداد تعزیه‏ های اصلی‏که کمی از صد می‏گذرد،کیفیت تعزیه‏ نامه ‏ها که غالبا منظوم و در هر حال آهنگین یعنی‏ مرکب از بحر طویل و شعر است،دستگاه هایی که هر یک از خوانندگان باید شعر خود رادر آن بخوانند،آهنگ مخالف ‏خوانان که دارای هیمنه و شکوه حماسی است...» به‏ اقتضای نقشی که افراد مختلف در اجرای تعزیه و شبیه ‏خوانی داشتند و حال و هوای‏شعرها و نحوه خواندن،اصطلاحات خاصی هم رایج‏بود،مثل:رجزخوانی،شبیه ‏خوانی،نوحه‏ خوانی،بحر طویل‏ خوانی،مقتل‏ خوانی،شهادت‏ خوانی،هجران‏ خوانی(از زبان‏اسرا)،اشقیاخوانی و شمرخوانی(از زبان سران سپاه عمر سعد).آنچه نقل شد،گوشه‏ای‏ از کیفیت اجرای آن را نشان می‏دهد.به نقل دیگری توجه کنید:«شبیه‏ خوانی و تعزیه درعصر صفویه هنوز در ایران مرسوم نشده بود...برپایی نمایش مذهبی یا تعزیه ظاهرا اززمان پادشاهی کریم‏خان زند در ایران معمول شده است...این نوع عزاداری که بیشترجنبه عامیانه داشته و رواج آن در شهرهای کوچک و قراء و قصبات ایران بیشتر ازشهرهای بزرگ بوده است...صورت ساده آن(شبیه‏ سازی)که عنوانی نداشته در عهدصفویه معمول بوده و بعد از سلسله صفویه بصورت نمایش مذهبی روی صحنه آمده‏است...از خصوصیات تعزیه این بود که هر یک نقش خود را با خواندن اشعار مذهبی دریکی از دستگاهها و آوازها... اجرا می‏کردند و...مخالفین در جواب و سؤال با موافقین نیزرعایت‏بحر و قافیه را در اشعار می‏کردند.همچنین شمایل آنها با اصل نیز تناسب داشت.

مثلا شبیه علی اکبر،جوان هیجده یا نوزده و بیست‏ ساله،خوش قیافه و نیکو اندام و...» مساله شبیه‏ خوانی از دیدگاه فقهی و اعتقادی نیز مورد بحث و بررسی عالمان شیعه‏ قرار گرفته است.برخی آن را تحریم و بعضی تجویز کرده‏اند. تاثیرگذاری عاطفی و نیزروحیه ضد ظلم که در پی دیدن نمایشهای تعزیه در افراد ایجاد می‏شود،از نقاط قوت ومثبت این نمایش مذهبی است.به همین جهت در ایران پس از انقلاب اسلامی،رواج وتوسعه بیشتری یافته و همراه این توسعه، تحولاتی هم در سبک اجرا،هم در محتوای‏ اشعار و جهت گیری سیاسی اجتماعی پدید آمده است.در واقع،انقلاب اسلامی به تعزیه ‏روح جدیدی بخشید و این هنر جان گرفت.صاحب ‏نظران این فن،خود به تاثیر آن درروحیه سربازان و افسران در طول سالهای دفاع مقدس اعتراف کرده‏ اند. اجرای تعزیه مخصوص ایران نیست،در کشورهای اسلامی و شیعی دیگری نیز این‏سنت مورد توجه است و با سبکهای گوناگون و اعتقادات و مراسم مختلف و ابزار وادوات دیگری اجرا می‏شود،از جمله در هند و پاکستان،که رواج بیشتری دارد.